Tot in de hemel: literaire ode aan bomen en activisme

Met ‘Tot in de hemel’ (origineel: ‘The Overstory’) schreef Richard Powers ijzersterke literatuur waarin gebeurtenissen, personages en zelfs taal diep verstrengeld zijn met bomen. Natuurbehoud en activisme staan centraal. Hoe ver moeten (of kunnen) we gaan? Deze epische roman neemt je mee in de verhalen van negen mensen wiens levens samenkomen door en voor bomen.  

Na tien pagina’s wist ik het al: dit is een geweldig boek. En het werd alleen maar beter. Meer nog, ‘Tot in de hemel’ is het eerste boek in jaren dat ik nog eens mijn nieuwe favoriet noem. Ik wil het zelfs meteen opnieuw beginnen lezen, iets wat ik zelden doe.

De meer dan zeshonderd pagina’s tellende roman is opgebouwd rond de wortels, stam, kruin en zaden van een boom. In het eerste deel krijg je de geschiedenis van de personages: negen mensen die allemaal op de één of andere manier aan een boom gelinkt zijn. Soms overduidelijk omdat een iep hun geboorteboom is, of omdat de familie al honderd jaar lang elke maand een foto neemt van dezelfde ontzagwekkende kastanje. (Geweldig!) Andere keren is de connectie subtieler. De wetenschapster ontdekt hoe bomen communiceren, de studente hoort ze praten en de jongen die uit een eik valt, creëert een razend populair spel met levensechte planten. Allemaal leren ze bomen zien, horen en kennen.

Bomen en mensen: onlosmakelijk verwant

Powers weet zijn personages vanaf de eerste omschrijvingen al tot leven te wekken. Je volgt hen van hun kindertijd of soms zelfs vroeger, tot de leeftijd die ze nu, in onze huidige tijd hebben. Een deel van hen zou ik heel graag in het echt ontmoeten, als dat zou kunnen. Ik kreeg oprechte sympathie voor de idealisten en activisten die het van jongs af aan waren, en voor zij die pas later beseften waar het om draaide. Stuk voor stuk hebben ze een persoonlijke reden om voor bomen op te komen, en de universele die we allemaal zouden moeten hebben. Bomen van duizenden jaren oud komen niet terug. Geen leven zonder (oude) bomen en bos. Zonder bomen geen mensen.

Kruip in de moerbeiboom met Mimi Ma, leef mee met de ruwe Douglas, verwonder je over de overtuiging van Olivia, loop met Patricia door het bos, voel Nicholas opleven, stap in het spel van Neelay, leef mee met onderzoeker Adam, zie de evolutie bij Ray & Dorothy. ‘Tot in de hemel’ is zeker geen lichte kost. De personages worstelen met zichzelf, elkaar en de wereld om hen heen. Familie, overheden, houtkappers, en de publieke opinie.

Of hun lot in verhouding staat met hun daden kan enkel de toekomst uitwijzen. Hoe ver moeten we gaan om bomen te redden? Wie zijn de criminelen? Zij die de bomen kappen, of zij die ze beschermen, koste wat kost? Mij hoef je het geen twee keer te vragen. Ontroerd, boos en verontwaardigd was ik tijdens het lezen. Ik voelde me diep verwant. Wat zou ik graag eens reasonen met Patricia Westerford! En de bomen zijn personages op zich, evenwaardige wezens. De tientallen meters hoge sequoia Mimas kreeg zelfs een naam. Ook weer een prachtig stuk in het boek. Ik zou er zoveel over kunnen schrijven, maar dan verklap ik het verhaal.

Bomen boven economie

De eerste honderdnegentig pagina’s gaan over de individuele personages, maar vanaf het deel ‘stam’ beginnen hun levens zich op de meest verrassende manieren te verbinden. Toevallig, en toch helemaal niet. Mijn hart maakte elke keer een sprongetje als één van hen een ander ontmoette.

Alle wegen leiden naar de laatste hectaren Noord-Amerikaans oerwoud. De strijd tussen het beschermen van de monumentale bossen en het kappen ervan begint met vreedzaam protest. Maar wat als dat niet werkt? Het verhaal zit vol onverwachte wendingen. Het ene moment dendert het als een trein vooruit, het andere verlies je jezelf pagina’s lang tussen gigantische Douglas sparren, bossen vol espen of een platform in Mimas. Indrukwekkende natuurproza wisselt zich af met scherpe observaties, maatschappijkritiek, spanning en emotie. Powers beschrijft alles alsof je er zelf bij bent, zowel mijmeringen en gesprekken als idyllisch klaterende riviertjes en donkere wouden vol oeroude giganten.

Patricia Westerford doet je nog meer van bomen houden. Ze schrijft een boek dat zowel de andere personages als ons veel leert over de manier waarop ze met elkaar samenwerken en communiceren. Haar onderzoek is zelfs de aanzet tot meer activisme bij andere personages. Grote delen las ik zelf voor het eerst in het succesvolle en geniale boek ‘Het verborgen leven van bomen’ (Peter Wohlleben). Het kan bijna niet anders dat ook Powers het gelezen heeft. Maar in ‘Tot in de hemel’ wordt die natuurwetenschap nog veel mooier beschreven. Ik leerde ook ontzettend veel bij over namen, groei- en leefwijze. Allemaal in een jasje van meeslepende en majestueuze literatuur die me met momenten deed nagelbijten en zelfs tot tranen toe beroerde.

En dan heb ik het nog niet over de taal, die ook helemaal verweven is met begrijpelijke dendrologische termen. Heerlijk om te lezen over ‘de vertakkende tijd’. Powers leerde me ook dat het woord ‘radicaal’, een woord dat vaak negatief gebruikt wordt voor activisten, afkomstig is van ‘radics’, wortels. En ‘tree’ en ‘truth’ hebben dezelfde stam. Toevallig? Nee. Natural mystic.

Richars Powers won in 2019 de Pulitzer Prize voor ‘Tot in de hemel’. Veel recensenten en lezers zijn uiterst lovend over de roman, maar er zijn ook tegenstanders. Zij vinden de natuurproza er te veel aan, hebben weinig sympathie voor de personages en kunnen zich niet inleven in de strijd voor bomen, de natuur en uiteindelijk de mens. Ik denk dat er misschien iets knaagt aan hun geweten. Moeten ze zelf niet meer doen om het kappen van de bomen en alle nefaste gevolgen van dien te stoppen? Zouden ze zelf niet meer moeten zijn zoals Doug, Olivia, Mimi en Nicholas? Zijn zíj niet de mensen die in the bigger picture het juiste doen?

‘Tot in de hemel’ is een ode aan bomen, natuuractivisten en hun doorzettingsvermogen. De roman is een kristalheldere en fenomenaal geschreven oproep, zelfs bijna een smeekbede, om onze bomen en aarde te beschermen. Powers geeft een weergave van het nu, de wereld waarin we momenteel leven. De boodschap en acties van zijn personages zijn actueel en urgent. Wij kiezen wat we ermee doen.

Laat je meeslepen tot in de hemel.

PS: Richard Powers is in mijn ogen een geweldige schrijver. Ik kan echt helemaal verdwijnen in zijn boeken. Mijn aanraders: ‘Het zingen van de tijd’ (meesterwerk!) en ‘Gen voor geluk’.